ପହଳୀ ଚଉତିଶା

ଶ୍ରୀ ଦନେଇ ଦାସ

(କବି ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାଦ୍ଦୀର । ବେଗୁନିଆ ଥାନା ଅନ୍ତର୍ଗତ ସାନପଦର ଗ୍ରାମ ତାଙ୍କର ଜନ୍ମ ସ୍ଥାନ ଥିବା ଜନଶ୍ରୁତି ରହିଛି । ତାଙ୍କ ରଚନା ମଧ୍ୟରେ ଗୋପୀଭାଷା, ସାନ କନଡ଼ା ଚଉତିଶା, ବଡ଼ ଉଦ୍ଧବ ଚଉତିଶା, ଯଶୋଦା କୋଇଲି ପ୍ରଭୃତି ରହିଛି । ଗାଁ’ ଗଣ୍ଡାର ରୀତିନୀତିକୁ ଆଧାର କରି ପହଳୀ ରହିଛି । କବିଙ୍କର ଏଇ ଚଉତିଶାଟିରେ ଅନ୍ଧବିଶ୍ୱାସ, କୁସଂସ୍କାର, ସାମାଜିକ ଭାବ, ଲୋକଚଳଣି, ପାପ-ପୁଣ୍ୟ ବିଚାର ପ୍ରଭୃତି ସୁନ୍ଦର ଭାବେ ଫୁଟି ଉଠିଛି । ଗାଁ’ ଦାଣ୍ଡର ଭାଷା, ସରଲ ଓ ସାବଲୀଳ ।)

ଭାବାର୍ଥ- (୧-୬) କର୍ମରେ ଯାହାର ଖରାପ ଦଶା ଅଛି, ସେ ପରକୁ କାହିଁକି ଆଶା କରିବ ? ପର ସ୍ତ୍ରୀକୁ ଯେଉଁ ପୁରୁଷ ହରଣ କରେ, ତା’ଠାରୁ ପାପୀ ଏ ସଂସାରରେ କେହି ନାହିଁ । ଦନେଇ କହେ, ଏହା ପାପ । ଖଣ୍ଡିଆଗୀତ ରଙ୍କ ମାନୀ, ଧୋବା ସଙ୍ଗାତ, ଭଣ୍ଡାରି ମିତ- ଏମାନେ କେତେବେଳେ ହେଲେ କାହାକୁ ହିତ ନୁହଁନ୍ତି । ଗଡ଼ ଥାଇ ବଣ ନ ଥିବ, ଘର ମଧ୍ୟରେ ଗୃହସ୍ଥର ତିଆରିବା ପଣ ନ ଥିବ, ଥୋଇଲା ମାଇପର ଠଣ ବା ଢଙ୍ଗ ନ ଥିବ, ତେବେ ଏମାନେ କାହିଁରେ ଗଣା ହେବେ ? ପ୍ରବଳବର୍ଷା, ରାତ୍ରିର ଅନ୍ଧକାର, ବର୍ଷାକାଳରେ ଯଦି ପୁରୁଷ ପାଖରେ ନାହିଁ ତେବେ ସ୍ତ୍ରୀଟି ରାତିଦିନ ବିରହରେ ଘାଣ୍ଟି ହେବା ସାର । ଦନାଇ କହେ, ଏହିଭଳି ଦଶା ସ୍ତ୍ରୀଙ୍କୁ କଷ୍ଟ ଦିଏ ।

ଦନାଇ ପୁଣି କହୁଛି- ନଦୀ ଥିବ ଜଳ ନ ଥିବ, ଗ୍ରାମ ଥିବ ଗହଳଚହଳ ନ ଥିବ, ଯୁବା ସ୍ତ୍ରୀର ମୁଣ୍ଡରେ ବାଳ ନ ଥିବ, ତେବେ ଏ ସବୁ ନିଷ୍ଫଳ, ଅକାରଣ । ମୁଣ୍ଡରେ ଚିତା କାଟି, ହାତରେ ମାଳା ଧରି ଭଜନ କରୁଥାଏ ଅଥଚ ପରର ଧନ ଲୁଟିବା ପାଇଁ ମନ କରୁଥାଏ, ତେବେ ତା’ ଠାରୁ ଦୁର୍ଜ୍ଜନ, ଠକ ସଂସାରରେ କେହି ନାହାନ୍ତି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୭-୧୨) ଯେଉଁ ଲୋକର ହୃଦୟରେ ଛନ୍ଦକପଟ ନ ଥାଏ, ଛଳ ନ ଥାଇ ସର୍ବଦା ସତ୍ୟକଥା କହେ, ଯେଉଁ ଲୋକ କୁଟିଳ ହୋଇ ନ ଥିବ ସେମାନେ ପୁରୁଷ ରତ୍ନ । ଯେଉଁ ଚଢ଼େଇର ଭୂଇଁରେ ବସା, ପୋଇଲି ହୋଇ ଓଷା କରୁଥିବ, ଯେଉଁ ପାଣି ବୋହୁଥିବା ଲୋକର ମୁଣ୍ଡରେ ଖୋଷାଥିବ- ସେମାନେ ଦନେଇଙ୍କ ଭାଷାରେ ସଂସାର ଫସା । ଯେଉଁମାନେ ଝିଅ ବିଭା କରି ଧନ ନିଅନ୍ତି, ଯେଉଁ ଲୋକ ଝଗଡ଼ି ହୋଇଥିବ, ଅଳପଧନକୁ ଝିଙ୍କି କରି ନେଇଯିବ- ଏମାନଙ୍କୁ ପ୍ରପଞ୍ଚ (କୁଟିଳ) ମନା ବ୍ୟକ୍ତି ବୋଲି କୁହାଯିବ ।

ଦନେଇର ମତରେ- ରାଜା ହୋଇଥିବ କିନ୍ତୁ ପାଖରେ ମନ୍ତ୍ରୀ ନ ଥିବ, କିଛି ନ ଜାଣି, ପାଠ ନ ପଢ଼ି ବିଦେଶ ଯାଉଥିବ, ଯାହାର ଗତିବିଧ ଖରାପ- ଏମାନଙ୍କୁ କୁତ୍ସିତ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବେ ଗଣାଯିବ । ଯେଉଁ ଟଭା ଆମ୍ବିଳା ଲାଗିବନି, ସେଇଟା କି ଟଭା ? ଟାଙ୍ଗରା ମୁଣ୍ଡରେ ଗଭା ବାନ୍ଧିବା ହାସ୍ୟାସ୍ପଦ କଥା । କୁଳଭୁଆସୁଣୀ ଦାଣ୍ଡରେ ବୁଲିଲେ ଲୋକହସା ହେବା ସାର ହୁଏ । ଯେଉଁ ଲୋକର କିଛି ଠିକ୍ ଠିକଣା ନ ଥାଏ, ଅନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ହୀନ କଥା କହେ, ଛଳନା କରି କାମକୁ ଠକେ- ଏହିମାନଙ୍କ କଥା ଅତି ଅସୁନ୍ଦର । ବାପାଙ୍କୁ ଯେଉଁ ପୁଅର ଡର ନ ଥାଏ, ଡାକିଲେ ପାଖକୁ ଆସେ ନାହିଁ, ଓଲଟି ବାପାକୁ ମାରିବା ପାଇଁ ଠେଙ୍ଗାଧରେ, ସେହି ପୁଅକୁ କୁଳ ବାଳୁଙ୍ଗା କୁହାଯିବ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୧୪-୨୦) ଢୋଲ ହୋଇ ସେଥିରେ ସ୍ୱର ନ ଥିବ ବା ବାଦ୍ୟ ବାଜିବ ନାହିଁ, ପୋଖରୀ ଥିବ ପାଣି ନ ଥିବ- ଏ ସବୁକୁ ଢମାଳିଆ (କୌତୁକ) କୁହାଯିବ । ଏ କଥାକୁ ଦନେଇ କହିଲା । ଲୋକର ଅଣ୍ଟାଭଙ୍ଗା, ପାଣିକଖାରୁ ଫୁଲ ପ୍ରାୟ ହେବା, ଏହା ଭଲ ଲକ୍ଷଣ ନୁହଁ । ତୁଣ ଅଲଣା ହୋଇଥିବ, ସୁନାକୁ ଝାଳିଲା ବେଳେ ଟାଙ୍ଗଣା ନ ଥିବ, ତାଳବାଦ୍ୟ ଧରିବା ବେଳେ ବଣା ହୋଇଯିବା- ଏ ତିନିକୁ ଦନେଇ କଣା ଭାବେ ଅଭିହିତ କରିଛି । ଯାହା ଘରେ ଥୋଇଲା ମାଇପ ଥିବ, ଯାହାଙ୍କ ମନ ସର୍ବଦା ଅଥୟ ହେଉଥିବ, ସେ ଲୋକ ବଡ଼ ହୀନ ।

ଦନେଇ କହୁଛି, ହେ ସୁଜ୍ଞଜନେ ଶୁଣ । ଯୁବକ ଅବସ୍ଥାରେ ସେ ଦରିଦ୍ର ହୋଇଥିବ, ଦୁଃଖୀ ଲୋକଙ୍କୁ ଯେ ନିରାଶ କରେ ତାକୁ ଦୁର୍ବୁଦ୍ଧି କୁହାଯାଏ । ଏମାନେ ସବୁଦିନେ ନିନ୍ଦା ଶୁଣନ୍ତି । ଯେଉଁ ପ୍ରାଣୀ ବା ଲୋକ ଧନ ସଞ୍ଚୟ କରିଥାଏ, ତାକୁ ଧରି ପୁଣି ବିକଳ ହୋଇଥାଏ । ପାଦରେ ଯେମିତି ଧୂଳି ନ ଲାଗିବ ଏ ଚେଷ୍ଟା ଯେଉଁମାନେ କରିଥା’ନ୍ତି, ତାହା ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ପ୍ରମାଦ କଥା- ରାଜା ହୋଇ ରାଜ୍ୟର କଥା ଯଦି ନ ବୁଝିଲା, ଲଜ୍ଜାବତୀ ଯେବେ ବେଶ୍ୟା ହେଲା- ତେବେ ସଂସାରରେ ଏମାନଙ୍କ ପାଇଁ ବାସ ନାହିଁ । ଜାତି ଏ ମାନଙ୍କ ଯୋଗୁଁ ଧ୍ୱଂସ ହେବ ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୧-୨୭) ପାଇକର ପାଦ ଫାଟି ଯାଇଥିବ, ବଳଦ ମଠରେ ଚାଲୁଥିବ, ପୁରୁଷ ହୋଇ ଭାର୍ଯ୍ୟା କଥାରେ ଉଠବସ୍ ହେଉଥିବ, ଏମାନଙ୍କୁ ବଟୁଆ (ଭାଟୁଆ) କୁହାଯିବନି ତ ଆଉ କ’ଣ କୁହାଯିବ ? ଫୁଲରେ ଯଦି ବାସନା ନ ଥିବ, ରଜା ଯଦି ଫୁଲାଣିଆ ହେବ, ତା’ କାମରେ ଯଦି ହେଳା କଲା, ଭେଳା ବୁଡ଼ିଗଲା ବୋଲି ଜାଣ । ବ୍ରାହ୍ମଣ ହୋଇ ଲୁଙ୍ଗି ଲୁଗା ପିନ୍ଧିବ, ବିଧବା ହୋଇ ମୁଦି ପିନ୍ଧିବ, ବଡ଼ପଣ ଥାଇ ସିଦ୍ଧିକାର୍ଯ୍ୟ କରିବ ନାହିଁ, ତେବେ ଏଗୁଡ଼ିକୁ ନିର୍ଲଜ୍ଜ ଛଡ଼ା ଆଉ କୁହାଯାଇପାରିବ ? ଭାଇ ସଙ୍ଗରେ ଯିଏ କଳି କରେ, ତାକୁ ଭାଣ୍ଡିଆ ବୋଲି କୁହାଯିବ । ମନ୍ଦ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଯେଉଁମାନେ ଭଲ କହନ୍ତି ସେମାନେ ସ୍ୱଭାବତଃ ଅନ୍ଧ । ମେଘର ଗର୍ଜନ ସମୟରେ ବ୍ରାହ୍ମଣର ଭୋଜନ ଆଉ ପିତାଫାଟି ଲାହି ଲେଉଟିବା ଏ ସ୍ଥାନକୁ ଉଠିପଡ଼ିବ ବୋଲି ଦନେଇ କହେ-।

ଏଣେ ତୁଳସୀ ମାଳିରେ ଜପୁଥିବ, ତେଣେ ଗାଁ, ଗାଁ’ରେ କଳି ଲଗାଉଥବ, ସେହିଭଳି ଲୋକର ଗତିମତି ଆଦୌ ଭଲ ନୁହେଁ । ଦନେଇ ଭାଷାରେ ଏ ସବୁ ମିଛ ଭକ୍ତି । ମୁଖରେ ଯେଉଁମାନେ ସର୍ବଦା ରାମନାମ ଧରୁଥିବେ, ଏଣେ ଲୋକଙ୍କ ଉପରେ ରାଗୁଥିବେ, ସେମାନଙ୍କୁ ରାଗୁଆ କୁହାଯାଏ । ଦନେଇ ଭାଷାରେ ଏମାନେ ପ୍ରକୃତ ଯୋଗୀ ନୁହଁନ୍ତି ।

ଭାବାର୍ଥ- (୨୮-୩୪) ଯାହାକୁ ଲାଜ ନ ଥିବ, ଶୁକ୍ଳପକ୍ଷ ରାତିରେ ଚୋରି କରି ନିର୍ଲଜ୍ଜ ପଣରେ ମାଡ଼ ଖାଇବ । ଏମାନଙ୍କ ମୁହଁ ପୋଡ଼ା । ବ୍ରାହ୍ମଣ ରାଜା, ଖଣ୍ଟ ପରଜା, ଦହଡ଼ (ତାତିଲା) ଆମ୍ବିଳ, ଶୀତଳ ଭଜା- ଦନେଇର ମତରେ ଇଏ କେଉଁଠିକୁ କାର୍ଯ୍ୟ ନୁହଁ । ଯେଉଁ ବ୍ୟକ୍ତି ଶ୍ରୀମନ୍ତ, କଥାବାର୍ତ୍ତା ତା’ର ଶାନ୍ତଶୀଳ, ବିବେକବାନ, ସର୍ବଦା ପଢ଼ାଶୁଣା କରୁଥାଏ, ତାକୁ ବଡ଼ଲୋକ ପଣରେ ନିଶ୍ଚୟ ଗଣାଯିବ । ଶୁଆ ହୋଇ ଯେବେ କୌଣସି କଥା କହିବ ନାହିଁ, ଶିଷ୍ୟ ହୋଇ ଗୁରୁଙ୍କୁ ଭକ୍ତି କରିବ ନାହିଁ - ସେହିଭଳି ଚରିତ୍ର ହେଉଛି ନଷ୍ଟ ଚରିତ୍ର । ଦନେଇ ଭାଷାରେ ଏହା ହେଉଛି ବଡ଼ କଷ୍ଟ । ସମାନ ଲୋକ ବା ସାଙ୍ଗସରିସା ସହିତ ମିତ୍ରତା କରିବ, ଶାନ୍ତଶୀଳ ହୋଇ କଥାଭାଷା କରିବ- ଏ ମାନଙ୍କୁ ସଂସାରରେ ଉତ୍ତମ ଲୋକ କୁହାଯିବ । ଏମାନେ ବଡ଼ ବିବେକବାନ-।

ସଂସାରରେ ଅନେକ ଲୋକ ଅଛନ୍ତି, ମନ ମଧ୍ୟରେ ହସୁଥିବେ ; କିନ୍ତୁ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଦୟାଭାବ ନ ଥିବ, ହୃଦୟରେ କୂଟକପଟ ଭରି ରହିଥିବ । ମାୟା ଆଚରଣ କରୁଥିବେ, ସେମାନଙ୍କୁ ହେରେଷା (ଘୋଡ଼ା ପରି ଉଚ୍ଚ ହାସ୍ୟକାରୀ, ନିର୍ଲଜ୍ଜ) କୁହାଯାଏ । ହେ ସୁଜ୍ଞ ଜନେ, ଦନେଇ ଯାହା କହିଲା, ତାକୁ ଦୋଷ ଧରିବ ନାହିଁ । କ୍ଷମାସାଗରଙ୍କ ପାଦରେ ଶରଣ ପଶୁଛି, ଦନେଇକୁ ଉଦ୍ଧାର କରି ।